Kodeń - urocza miejscowość położona na Równinie Kodeńskiej. Pochodzenie nazwy wyjaśniał I.J Kraszewski. Opisywał, że jakiś Książe litewski ( prawdopodobnie Mendog), stał tu z obozem niedaleko od nieprzyjacielskiego ( zapewne polskiego). Z rana chcąc się do boju przygotować, kazał się słudze Rusinowi obudzić. Ten potrząsnął śpiącego i krzyknął " To deń" ( oto dzień). Książe obudził się, a wskutek rannego przebudzenia miał uprzedzić i pobić nieprzyjaciela. Na pamiątkę miejscu temu nazwę To deń nadano, potem zmieniono na Kodeń.
Wg innych źródeł dawniej Kodeń mogło oznaczać osadę leżącą z dala od szlaków handlowych, osiedle na prowincji. Pierwsze wzmianki o Kodniu pochodzą z wieku XVI, ale wiadomo, że już w XVw. istniały tu młyny wodne będące, podobnie jak cała najbliższa okolica, własnością czterech braci Ruszczyców. Od nich to pod koniec XV w. Jan Sapieha, syn Siemiona Sunigaiły, wojewoda trocki, nabył Kodeń z przyległościami. Otrzymał darem od tego Zygmunta II Wazy wiele dóbr i przywilej w roku 1511 na założenie miasta. Kodeń został lokowany na prawie magdeburskim. Jan Sapieha lub jego syn Paweł Sapieha, wybudował otoczony murem i wałem zespół zamkowy wraz z kaplicą, którą po raz pierwszy wzmiankuje się w 1530 roku. Między miastem a wzgórzem zamkowym zbudowano port rzeczny. W 1518 roku powstała tu parafia rzymsko-katolicka. W latach 30 XVII wieku Mikołaj Sapieha wybudował w mieście renesansowy kościół św. Anny. Od 1631 roku, po przywiezieniu przez Mikołaja Sapiehę z Rzymu skradzionego obrazu (dziś: Matka Boża Kodeńska), przedstawiającego malarską kopię hiszpańskiej rzeźby Matki Bożej z Guadalupe, Kodeń stał się miejscowością pielgrzymkową (obraz wprowadzono do kaplicy zamkowej 15 IX 1631). Wiek XVII i XVIII to złote lata Kodnia, który był wtedy bogatym i dobrze prosperującym miastem, mimo złupienia kościoła św. Anny przez Szwedów w czasie "potopu" oraz pożaru miasta i bazyliki w roku 1680. W 1686 roku odbyła się ponowna konsekracja kościoła po jego przebudowie. 15 sierpnia 1723 z inicjatywy Jana Fryderyka Sapiehy biskup łucki Stefan Rupniewski dokonał koronacji słynącego z cudów obrazu. Był to trzeci obraz koronowany na ziemiach Rzeczypospolitej, po obrazie Matki Bożej Częstochowskiej i obrazie Matki Bożej Trockiej. W XVIII wieku Elżbieta z Branickich Sapieżyna wzniosła na peryferiach Kodnia pałacyk zwany Placencją, który przejął funkcje rezydencji. W czasie zaborów właścicielami miasta zostali Braniccy, następnie Flemingowie i Czartoryscy. Kres złotemu okresowi położyły wojny napoleoński. Po upadku powstania styczniowego, w którym mieszkańcy Kodnia brali aktywny udział, utracił prawa miejskie. 6 kwietnia 1865 r. z rozkazu cara kościół św. Anny zamieniono na sobór Świętej Trójcy, a obraz Matki Bożej wywieziono na Jasną Górę, skąd powrócił dopiero w 1927r. Opiekę nad cudownym obrazem powierzono Misjonarzom Oblatom Maryi Niepokalanej ( do Kodnia Oblaci przybyli w tym samym roku). Po roku 1945 Kodeń stał się miejscowością położoną przy granicy – początkowo ze Związkiem Radzieckim, obecnie z Białorusią. Do dnia dzisiejszego jest miejscem pielgrzymek, zarówno z kraju jaki i z zagranicy.
ZABYTKI I CIEKAWE MIEJSCA
v Ruiny pałacu Sapiehów – na ruinach zamku obecnie wznosi się ołtarz polowy.
v Kościół pw. św. Ducha, dawniej kaplica zamkowa, z I poł. XVI wieku, oryginalna budowla łącząca elementy gotyckie i renesansowe.
v Pałac Placencja (letnia rezydencja Sapiehów; obecnie – 2009 r. – Dom Opieki Społecznej).
v Bazylika św. Anny z lat 1629–1635, wybudowana z fundacji Mikołaja Sapiehy, w miejscu drewnianego kościoła z 1599. Przebudowana w 1686 roku (wieża zachodnia) i rozbudowana w XVIII w. z niezwykle bogatą dekoracją sztukateryjną.
v W kościele – cudowny obraz Matki Bożej Kodeńskiej (historia sanktuarium i odsłonięcia obrazu w okresie od maja do października o godz. 10).
v Kaplica cmentarna pw. św. Wawrzyńca wybudowana w latach 1683-1685 staraniem Kazimierza Władysława Sapiehy.
v Zabytkowa brama unicka przy ul. Sławatyckiej
v Doga krzyżowa z oryginalnymi figuralnymi rzeźbami drewnianymi autorstwa Tadeusza Niewiadomskiego – autor w konwencję drogi krzyżowej wplótł motywy z lat wojny i okupacji
v Cerkiew prawosławna pw. św. Michała Archanioła (siedziba miejscowej parafii).
v Klasztor Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej, Dom Zakonny Sióstr Sercanek oraz klasztor Sióstr Karmelitanek Bosych.
v Muzeum misyjno-ornitologiczne
